Έχουν περάσει λίγες εβδομάδες από τότε που η ιαπωνική γλώσσα και γενικότερα ο ιαπωνικός πολιτισμός άρχισαν να μου  προκαλούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Όπως είναι γνωστό, αρκετές είναι οι διαφορές που μπορούν να εντοπιστούν ανάμεσα στην Ευρώπη και την Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου όπως είναι επίσης γνωστή η Ιαπωνία. Ψάχνοντας, λοιπόν, για τις διαφορές αυτές, μεγάλη εντύπωση μου προκάλεσε ένα κοινωνικό, όπως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, φαινόμενο, το λεγόμενο karoshi (過労死).

Ο όρος karoshi μπήκε, πριν από μερικά χρόνια, στο Oxford Dictionary και χαρακτηρίζει τον θάνατο που προκαλείται από την υπερβολική εργασία ή την με την υπερκόπωση που προκύπτει από την πολύωρη εργασία. Οι βασικές ιατρικές αιτίες του θανάτου από karoshi είναι οι καρδιακές προσβολές και τα εμφράγματα που προκαλούνται λόγω στρες. Ο πρώτος θάνατος karoshi που καταγράφηκε έγινε το 1969, ενώ ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1978 για να περιγράψει τον όλο και αυξανόμενο αριθμό θανάτων που οφείλονταν στην υπερβολική εργασία. Βέβαια, ο όρος καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας το ’80, κατά την περίοδο, δηλαδή, της χρηματιστηριακής φούσκας στην Ιαπωνία κατά την οποία πολλά υψηλόβαθμα στελέχη έχασαν την ζωή τους από καρδιακές παθήσεις χωρίς να έχουν παρουσιάσει παλαιότερα παρόμοια συμπτώματα. Πέρα από τους θανάτους karoshi λόγω προβλημάτων υγείας, μεγάλος είναι και ο αριθμός των αυτοχείρων που επίσης αποδίδονται σε στρες και σε εργασιακά προβλήματα (karojisatsu, 過労自殺).

Οι πληγές της Ιαπωνίας από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν μεγάλες με αποτέλεσμα να καταστρέψουν την οικονομία της χώρας, η γρήγορη και αξιοθαύμαστη ανάκαμψη που ακολούθησε “καθιέρωσε” την πολύωρη εργασία (με υπερωρίες που πολλές φορές είναι απλήρωτες) στο Ιαπωνικό εργασιακό περιβάλλον. Η πολύωρη απασχόληση των εργαζομένων στην Ιαπωνία αποτελεί βασική αιτία του προβλήματος . Συγκεκριμένα, σύμφωνα με έρευνα της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ILO) πάνω στο θέμα, επισημαίνεται ότι σε μία περίπτωση  karoshi το θύμα εργαζόταν 110 ώρες την εβδομάδα, ενώ σε μία άλλη οι ώρες εργασίας ανέρχονταν σε 4.320 ώρες τον χρόνο. Προκειμένου να γίνει εφικτή η σύγκριση αξίζει να σημειωθεί ότι οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης εργάζονται κατά μέσο όρο 37,4 ώρες την εβδομάδα δηλαδή 1.944,8 ανά έτος (σύμφωνα με στοιχεία ΟΟΣΑ του 2016).

Η ιαπωνική κυβέρνηση, εξαιτίας της μεγάλης έκτασης του φαινομένου, συντάσσει και δημοσιοποιεί κάθε χρόνο μία έκθεση στην όποια συμπεριλαμβάνει στατιστικά στοιχεία που αφορούν το karoshi. Η έκθεση του 2016 έδειξε ότι από τοις 1.743 εταιρίες που ερωτήθηκαν, το 23% δήλωσε ότι έχουν εργαζομένους που εργάζονται περισσότερο από 80 ώρες υπερωρία τον μήνα, ενώ το 12% δήλωσε ότι οι υπερωρίες ορισμένων υπαλλήλων ξεπερνούσαν τις 100 ώρες τον μήνα. Επιπρόσθετα, μεγάλος είναι ο αριθμός των εργαζομένων που δηλώνουν ότι κοιμούνται ελάχιστες ώρες λόγο του εξαντλητικού τους προγράμματος. Όσον αφορά τους θανάτους για το 2015,από όλες τις περιπτώσεις θανάτων από καρδιακές παθήσεις, 96 από αυτές έχουν επιβεβαιωθεί ότι σχετίζονται με υπερβολική εργασία και 93 περιπτώσεις αυτοκτονίες σχετίζονται με εργασιακά προβλήματα. Παρόλα αυτά, άλλες έρευνες υποστηρίζουν ότι ο αριθμός των αυτοκτονιών που σχετίζονται με την εργασία των θυμάτων ανέρχεται σε 2.156, κάτι που είναι πιθανό σύμφωνα με το Εθνικό Συμβούλιο Υποστήριξης Θυμάτων karoshi (National Defense Council for Victims of karoshi) καθώς αναφέρουν ότι η κυβέρνηση της Ιαπωνίας δεν είναι διατεθειμένη να αναγνωρίσει τον πραγματικό αριθμό των θυμάτων με αποτέλεσμα τα πραγματικά στοιχεία πιθανώς να είναι 10 φορές υψηλότερα.

Παρά το γεγονός ότι οι εργαζόμενοι της Ιαπωνίας εργάζονται για αρκετές ώρες, η πλειονότητα τους αρνείται να αξιοποιήσει ολόκληρη, την προβλεπόμενη από τον νόμο, άδεια τους καθώς η κίνηση αυτή θεωρείται πέρα από την σκληρή δουλειά, ως ένας ακόμα τρόπος με τον οποίο επιδιώκουν δείξουν την αφοσίωση τους στην εταιρία. Οι εργαζόμενοι αυτοί αναμένεται λάβουν ως αντάλλαγμα ως αντάλλαγμα τους ένα είδος σταθερότητας στην εργασία τους, ασφάλεια και άλλα παρεμφερή  προνόμια. Η απόκτηση όμως αυτών των προνομίων διογκώνει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους εργαζομένους με αποτέλεσμα να προσπαθούν να αναδειχθούν μέσα από τις ώρες που αφιερώνουν και όχι από την παραγωγικότητά της εργασίας τους. Με άλλα λόγια η πολύωρη παραμονή στον εργασιακό χώρο είναι βαθιά συνδεδεμένη με την εργασιακή κουλτούρα των Ιαπώνων.

Όσον αφορά τις υπερωρίες, πολλές φορές είναι απλήρωτες και δεν καταγράφονται, διότι η παράβαση ενός συγκεκριμένου ορίου ωρών απασχόλησης είναι παράνομη από την μεριά των εταιριών. Επιπλέον οι ίδιοι οι εργαζόμενοι δικαιολογούν την ”ανάγκη” για περισσότερες ώρες εργασίας πιστεύοντας ότι οφείλονται σε τυχόν δική τους ανικανότητα η οποία εμπόδισε την εκτέλεση του καθήκοντος στην διάρκεια του προβλεπόμενου ωραρίου. Ωστόσο οι υπερωρίες είναι αποδεκτές στο ιαπωνικό εργασιακό περιβάλλον και οι εναντίωση σε αυτές είναι πολύ σπάνια εξαιτίας της ανησυχίας και του φόβου των εργαζομένων για την αντίδραση των συναδέλφων τους, της οικογένειας τους και της κοινωνίας γενικότερα (στην ιαπωνική κοινωνία το συλλογικό συμφέρον είναι πολύ σημαντικότερο από το ατομικό).

Προκειμένου να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα, διάφορες τακτικές έχουν εφαρμοστεί από ορισμένες επιχειρήσεις. Ένα γνωστό παράδειγμα εφαρμογής τέτοιων πολίτικων προέρχεται από τη γνώστη αυτοκινητοβιομηχανία Toyota, η οποία μείωσε τις επιπλέον ώρες εργασίας σε 360 τον χρόνο. Επίσης, μια ακόμα αυτοκινητοβιομηχανία η Nissan δίνει την δυνατότητα στους εργαζομένους να εργάζονται από το σπίτι, κάτι που καθιστά ευκολότερη την εργασία. Ορισμένες εταιρίες αναπαράγουν ηχογραφημένα μηνύματα, που ενθαρρύνουν τους  εργαζομένους να επιστρέφουν στα σπίτια τους μετά το πέρας νόμιμου ωραρίου, ενώ κάποιες άλλες σβήνουν τα φώτα των γραφείων αναγκάζοντας τους εργαζομένους να φύγουν. Επιπλέον, έχουν καθιερωθεί μέρες χωρίς υπερωρίες από έναν αριθμό επιχειρήσεων όπου οι εργαζόμενοι καλούνται να αποχωρήσουν στις 17:30. Λίγοι είναι όμως αυτοί που διαλέγουν να επωφεληθούν από αυτές τις πολιτικές καθώς οι περισσότεροι προτιμούν να εργαστούν με κλειστά φώτα ή να μεταφέρουν την δουλειά τους στο σπίτι.

Η ιαπωνική κυβέρνηση συντάσσει κάθε χρόνο μια έκθεση (όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως) σχετικά με το karoshi καθώς και δημοσιοποιεί τα ονόματα των εταιριών που υποβάλλουν το εργατικό δυναμικό που απασχολούν σε εξουθενωτικά ωράρια, με εταιρίες κολοσσούς όπως η Panasonic Corp. να συμπεριλαμβάνονται σε αυτές. Επιπροσθέτως γίνεται προσπάθεια για την ενημέρωση των εργαζομένων πάνω στους κινδύνους της πολύωρης εργασίας. Το 2013 ο πρωθυπουργός της χώρας, Shinzo Abe, αποκάλυψε την επιδίωξη του για την εφαρμογή μιας οικονομικής πολιτικής γνωστής ως Abenomics προκειμένου να αναζωογονήσει την οικονομία της χώρας του με κύριους άξονες την επιθετική νομισματική πολιτική, την ευέλικτη δημοσιονομική πολιτική και την επίτευξη στρατηγικής ανάπτυξης μέσα από την αύξηση της παραγωγικότητας, της καινοτομίας, του εμπορίου και την ενθάρρυνση των εταιρικών δραστηριοτήτων. Προκειμένου όμως να πετύχει η πολιτική αυτή (και κατά κύριο λόγο το τρίτο σκέλος της) η κυβέρνηση δήλωσε πως επιδιώκει να προσαρμόσει το ωράριο εργασίας δηλαδή να καθορίσει το μέγιστο δυνατό όριο που μπορεί να απασχολείται ένας εργαζόμενος , να δημιουργήσει ένα πιο ευέλικτο περιβάλλον εργασίας, να ενθαρρύνει περισσότερες γυναίκες στο να εργάζονται και να καινοτομούν καθώς και την βελτίωση του προγράμματος πρακτικής νέων από ξένες χώρες. Όλα αυτά στοχεύον στην αλλαγή του εργασιακού συστήματος της Ιαπωνίας και στην αύξηση του εργατικού της δυναμικού (που έχει ως συνέπεια την μείωση των ωρών εργασίας).

Οι επικριτές όμως των πολιτικών αυτών είναι πολλοί και υποστηρίζουν ότι δεν δίνεται η προσοχή που αρμόζει στο τρίτο και σημαντικότερο κομμάτι της. Σύμφωνα με δικηγόρους υπεράσπισης θυμάτων karoshi τα στατιστικά στοιχεία που δημοσιοποιεί η κυβέρνηση καθώς και η ενημέρωση που κάνει στους εργαζομένους πρόκειται για προπαγάνδα της ίδιας. Επιπλέον, μέτρα μείωσης του ανταγωνισμού ανάμεσα στους εργαζομένους (και συνεπώς μείωσης των ωρών εργασίας)όπως η δυναμικότερη ένταξη των γυναικών από εργατικό δυναμικό και η απασχόληση νέων από άλλες χώρες είχε τα αντίθετα αποτελέσματα από τα προβλεπόμενα καθώς οι συγκεκριμένες  ομάδες τείνουν να είναι πιο επιρρεπής. Τέλος, η εφαρμογή των εργατικών νόμων χαρακτηρίζεται ως χαλαρή, καθιστώντας ευκολότερη την εκμετάλλευση των εργαζομένων από τους εργοδότες τους.

Το karoshi και το karojisatsu μαστίζουν την ιαπωνική κοινωνία εδώ και αρκετά χρόνια προκαλώντας την έντονη αντίδραση της κοινής γνώμης. Πολλά είναι τα νεαρά θύματα κάθε χρόνο σε μία χώρα που γερνά με γρήγορους ρυθμούς. Πολλοί δικηγόροι και αναλυτές ισχυρίζονται ότι πρέπει να εφαρμοστούν δραστικότερα μέτρα για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Κατά πόσο μπορεί όμως να αλλάξει η εργασιακή αντίληψη μίας ολόκληρης χώρας;

Λεωνίδας Δημητριάδης

Φοιτητής οικονομικών επιστημών Α.Π.Θ.

Απάντηση