Ευαγγελίδης Ευάγγελος, απόφοιτος οικονομικών επιστημών Α.Π.Θ
Καθημερινά γίνονται αναφορές για κέρδη ή ζημίες που καταγράφουν τα χρηματιστήρια. Ακούμε για άνοδο και πτώση των δεικτών, κίνηση αντίστοιχη των μετοχών των εταιρειών και πάντα προκύπτει το ίδιο ερώτημα. Ποιος είναι ο παράγοντας που καθορίζει την κίνηση αυτή; Η απάντηση μπορεί να βρεθεί στις ποιο απλές έννοιες της οικονομικής επιστήμης, των δυνάμεων της προσφοράς και της ζήτησης. Ωστόσο, τι είναι αυτό που καθορίζει την ένταση τους;
Για να μπορέσει να απαντηθεί το παραπάνω ερώτημα πρέπει να εξετάσουμε τις δυνάμεις αυτές. Ένα αξιόγραφο παρουσιάζει άνοδο όταν ο επενδυτικός κόσμος θέλει να το αγοράσει. Όσο περισσότερες οι πράξεις αγοράς τόσοι περισσότεροι επενδυτές σπεύδουν να αγοράσουν το αξιόγραφο ωθώντας την τιμή του κατά πάνω. Αντίθετα όταν οι πράξεις πώλησης είναι περισσότερες για ένα αξιόγραφο η τιμή του θα παρουσιάσει πτώση. Η φιλοσοφία της πλειοψηφίας των επενδυτών είναι ξεκάθαρη πλέον. Απόκτηση του μέγιστου δυνατού κέρδους από μια επένδυση ή ελαχιστοποίηση της ζημίας. Επομένως οι επενδυτές αγοράζουν όταν οι τιμές κινούνται ανοδικά και πουλάνε όταν αυτές κινούνται καθοδικά. Καθοριστικός παράγοντας στην λήψη της απόφασης αυτής αποτελούν τα νέα που αφορούν το αξιόγραφο. Άσχημα και ανησυχητικά νέα οδηγούν τους επενδυτές σε πώληση ενώ ευοίωνες και αισιόδοξες ειδήσεις και προβλέψεις οδηγούν σε αγορά. Επομένως αυτό που κινεί της αγορές είναι η ψυχολογία των επενδυτών. Ανάλογα με αυτήν θα κινηθούν οι τιμές των μετοχών, ομολόγων ακόμα και απλών προϊόντων (commodities). Σύμφωνα με κάποιους αναλυτές η τιμή αυτών των προϊόντων αντανακλά ανά πάσα στιγμή ορθά την πραγματική τους αξία. Οι τεχνικοί αναλυτές επιμένουν και υπερασπίζονται την άποψη ότι η τιμή ενός αξιογράφου περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία και τα νέα που το αφορούν και επομένως αυτή είναι και η πραγματική του αξία. Από την άλλη μεριά υπάρχουν αναλυτές που υποστηρίζουν πως εξαιτίας του γεγονότος ότι η ψυχολογία των επενδυτών είναι ο κινητήριος μοχλός των αγορών, θα υπάρχουν διαρκώς περιπτώσεις υποτίμησης και υπερτίμησης των αξιογράφων. Υποθέτουν πως η τιμή δεν εκτιμά σωστά την αξία τους και επομένως κάποιος θα μπορέσει να επωφεληθεί από αυτές τις κινήσεις της αγοράς.
Καμία από τις παραπάνω προσεγγίσεις δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως λάθος. Είναι στην κρίση του καθενός να επιλέξει την πιο ταιριαστή και επικερδή μέθοδο. Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν στο παρελθόν παραδείγματα που αποδεικνύουν πως η τιμή ενός προϊόντος δεν αποτελεί ικανό παράγοντα αποτίμησης της αξίας ενός προϊόντος.
1) Η κρίση της τουλίπας (Τουλιπομανία)
Ήταν η πρώτη καταγεγραμμένη οικονομική φούσκα. Η τουλίπα εισήχθη στην Ολλανδική αγορά γύρω στο 1550 από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και άρχισε να καλλιεργείται συστηματικά το 1593. Μετά από λίγο καιρό οι τουλίπες εμφάνισαν έναν ιό, γνωστό ως mosaic, ο οποίος δεν σκότωνε τον πληθυσμό τους αλλά τις διαφοροποιούσε δίνοντας στα πέταλα τους ένα ιδιαίτερο χρώμα.
Εξαιτίας του γεγονότος αυτού και σε συνδυασμό με την ιδιαιτερότητα στην καλλιέργεια της τουλίπας (οι βολβοί της τουλίπας μπορούν να ξεριζωθούν και να μεταφυτευτούν μεταξύ Ιουνίου και Σεπτεμβρίου), η ζήτηση ξεπέρασε την προσφορά με άμεσο συμπέρασμα η τιμή του προϊόντος να ανέβει. Την υπόλοιπη περίοδο του χρόνου οι έμποροι υπέγραφαν συμφωνητικά, παρουσία συμβολαιογράφου για την αγοραπωλησία βολβών στο τέλος της περιόδου. Αυτή ήταν και η πρώτη εμφάνιση συμβολαίων μελλοντικής εκπλήρωσης. Τον χειμώνα του 1636 οι τιμές της τουλίπας εμφάνισαν ταχύτατη άνοδο γεγονός που προσέλκυσε κερδοσκόπους που δεν είχαν σκοπό αγοράσουν πραγματικούς βολβούς αλλά μόνο να τους μεταπωλήσουν για να αποκομίσουν κέρδος. Η κερδοσκοπία έφτασε στα ύψη και υπήρχε κόσμος που πουλούσε την περιουσία του για την απόκτηση ενός βολβού με στόχο την μεταπώληση. Η τιμή της τουλίπας έφτασε στο απόγειο της την 3η Φεβρουαρίου του 1637.
Εξαιτίας της απότομης ανόδου της τιμής της και της διατήρησης της σε υψηλά επίπεδα για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα δημιουργήθηκε η αντίληψη ότι η άνοδος δεν θα σταματούσε. Ωστόσο ένα τυχαίο γεγονός αποτέλεσε την αρχή της κατάρρευσης. Μια δημοπρασία στο Χάρλεμ ακυρώθηκε όταν οι αγοραστές δεν εμφανίστηκαν. Παράλληλα άρχισαν να εκφράζονται οι πρώτες αμφιβολίες για το αν η τιμή των βολβών θα συνέχιζε να αυξάνεται. Ξαφνικά όλοι ήθελαν να πουλήσουν και κανείς να αγοράσει. Άμεσο αποτέλεσμα ήταν η τιμή του φυτού να καταρρεύσει και πολλοί άνθρωποι έχασαν ολόκληρες περιουσίες, αφού στο παρελθόν τις είχαν ανταλλάξει για την απόκτηση ενός βολβού. Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνεται η κίνηση στην τιμή της τουλίπας όπως καταγράφηκε εκείνη την εποχή.
Η κρίση της τουλίπας είναι ένα παράδειγμα το οποίο αποδεικνύει ότι η αγοραία τιμή δεν εκτιμά σωστά την αξία ενός προϊόντος (ή αξιόγραφου). Η ψυχολογία των επενδυτών είναι αυτό που κινεί την αγορά με σκοπό να εμφανίζονται υπερεκτιμήσεις ή υποτιμήσεις.
2) Η εταιρία του Μισισιπή
Ιδρυτής της εταιρείας ήταν ο Σκωτσέζος Τζον Λό. Ο Λό είχε προσληφθεί από την γαλλική κυβέρνηση για την αντιμετώπιση του προβλήματος του δημόσιου χρέους της χώρας. Για το σκοπό αυτό πρότεινε την έκδοση τραπεζογραμματίων. Πιο συγκεκριμένα το 1719 δημιούργησε ένα σχέδιο για την αναδιάρθρωση του γαλλικού χρέους ανταλλάσσοντας μετοχές της εταιρίας για χρέος διασφαλίζοντας σημαντικά κέρδη. Για την λύση που προσέφερε, η γαλλική κυβέρνηση παραχώρησε στην εταιρεία του Μισισιπή τα αποθέματα χρυσού που υπήρχαν στην τότε γαλλική πολιτεία της Λουιζιάνα. Επενδυτές εκείνης της εποχής από όλη την Ευρώπη έσπευσαν να αγοράσουν μετοχές της εταιρείας. Η αξία των μετοχών αυξανόταν δραματικά καθώς η αυτοκρατορία του Λο επεκτεινόταν. Η τιμή της μετοχής ανερχόταν σε 500 λίβρες τον Ιανουάριο του 1719 ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτος η τιμής της είχε φτάσει σε αξία τις 10.000 λίβρες. Ακόμα και άνθρωποι της μεσαίας και εργατικής τάξης έσπευσαν να αγοράσουν μετοχές της εταιρείας με τις οικονομίες τους. Ωστόσο δεν υπήρχαν αποδείξεις για την ύπαρξη χρυσού στην Λουιζιάνα. Κανένας ωστόσο δεν είχε φανταστεί πως τα τραπεζογραμμάτια που εξέδιδε η τράπεζα δεν υποστηρίζονταν από χρυσό αντίστοιχης αξίας. Τον Ιανουάριο του 1720 οι μετοχές της εταιρείας άξιζαν 36 φορές παραπάνω από την πραγματική τους αξία παρ’ ότι δεν είχε βρεθεί σχεδόν καθόλου χρυσός στην άλλη μεριά του Ατλαντικού. Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς η φούσκα έσκασε. Λέγεται ότι όλα ξεκίνησαν τυχαία όταν ο πρίγκιπας Ντε Κοντί αποφάσισε να εξαργυρώσει τα τραπεζογραμμάτια του. Βλέποντας αυτή την κίνηση πολύ άλλοι επενδυτές θεώρησαν καλύτερο να έχουν στην κατοχή τους το χρυσό παρά τα χαρτιά. Η τράπεζα δεν ήταν σε θέση να επιστρέψει τον απαιτούμενο χρυσό καθώς δεν τον είχε στην κατοχή της. Προκειμένου να αποφευχθεί η οργή του κοινού η τράπεζα προσέλαβε ζητιάνους από το Παρίσι να κυκλοφορούν στους δρόμους της πόλης με φτυάρια ώστε να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι αναχωρούσαν για την Λουιζιάνα για την εξόρυξη χρυσού. Όταν ο κόσμος αντιλήφθηκε πως πρόκειται για πλεκτάνη που σκοπό είχε να τους παραπλανήσει τα γεγονότα ήταν αναπόφευκτα. Το πλήθος μαζεύτηκε μπροστά από τα γραφεία της τράπεζας και σαν αποτέλεσμα δεκαπέντε άτομα έχασαν τη ζωή τους από τις συμπλοκές τον Ιούλιο του 1720. Ο ίδιος ο Λο εξορίστηκε και πέθανε αδέκαρος στην Βενετία. Στο παρακάτω γράφημα εμφανίζεται η πορεία της τιμής της μετοχής της εταιρείας του Μισισιπή.
Όπως και στο πρώτο παράδειγμα και στην περίπτωση αυτή η ψυχολογία των επενδυτών οδήγησε την τιμή σε κατακόρυφη άνοδο με αποτέλεσμα η μετοχή την εταιρείας να υπερτιμηθεί. Σε καμία περίπτωση η τιμή αυτή δεν ήταν δίκαια αντανάκλαση της αξίας. Υπάρχουν και άλλα, πιο γνωστά, παραδείγματα που αποδεικνύουν το γεγονός αυτό. Η χρηματοοικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008 είναι ίσως το πιο σημαντικό παράδειγμα. Σ’ αυτή τη περίπτωση η αγορά που υπερτιμήθηκε ήταν η στεγαστική αγορά (real estate).
Στις οργανωμένες αγορές που διαπραγματεύονται προϊόντα εξαιτίας της κίνησης των τιμών παρατηρούνται υποτιμήσεις και υπερτιμήσεις. Στα παραπάνω παραδείγματα η υπερβολική υπερτίμηση των προϊόντων οδήγησε σε δημιουργία οικονομικής φούσκας που όταν έσκασε είχε ηχηρό αντίκτυπο στην πραγματική οικονομία. Ένας συγκρατημένος και λογικός επενδυτής καλείται να αναλύσει την αγορά και τα αξιόγραφα και να εντοπίσει αυτά που είναι υποτιμημένα. Η διαρκής κίνηση των τιμών και των αγορών θα λειτουργήσουν προς όφελος ενός τέτοιου είδους επενδυτή αποφέροντας του κέρδος.
