Γιώργος Παπαγεωργίου, Φοιτητής Οικονομικών Επιστημών, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πώς ο homo universalis μπορεί να ορισθεί ως πρότυπο της οικονομικής συμπεριφοράς του ατόμου και γιατί πρέπει να αντικαταστήσει τον homo economicus;
Ποιος είναι ο homo universalis σε αναγεννησιακούς όρους ή ο παρεμφερής και πρώιμος Ερωτικός ή ολιστικός άνθρωπος σε πλατωνικούς; Η απεικόνιση του στόχου αλλά και του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος μπορεί να κατακτήσει την εσωτερική ενότητα (βλ. Άτομο του Πλάτωνα) και να ανασηκώσει το πέπλο μυστηρίου των άγνωστων νόμων που διέπουν την νομοτέλεια του κόσμου.
Αυτή η ιδεαλιστική από κάθε άποψη προσέγγιση περί του ποιος είναι ο σκοπός της ανθρώπινης ύπαρξης, φαντάζει δυσνόητη και ίσως παρουσιάζει πολλά πρακτικά προβλήματα εφαρμογής, ειδικά σε μια κοινωνία καπιταλιστικών θεμελίων. Πόσο μάλλον στην οικονομική δραστηριότητα των σύγχρονων ανθρώπων, που πηγάζει από την οριακή επανάσταση και πιο συγκεκριμένα, από την νεοκλασική σχολή και τον homo economicus. Ένα καθολικό και διεθνές πρότυπο οικονομικής συμπεριφοράς με στοιχεία υψηλού ορθολογισμού και αξιολογικής ουδετερότητας. Παρ’ όλα αυτά, εδώ, θα γίνει μια προσπάθεια να διασαφηνιστούν τα κύρια αιτία τα οποία καθιστούν τον homo universalis προτιμότερο πρότυπο.
Το μελανό σημείο
Ας ξεκινήσουμε με την βασική νεοκλασσική θέση (που πηγάζει από την ωφελιμιστική σχολή) και ιδιότητα του homo economicus (που αντιλαμβάνεται το άτομο ως εγωιστικό ον). Αυτή η κυρίαρχη θέση που είναι αποδεκτή ως σταθερά θα μπορούσε να ισχυριστεί πως αντιβαίνει την ίδια την ανθρώπινη φύση με βάση αυτά που θα αναφερθούν παρακάτω. Σαφώς και έχουν προϋπάρξει αντίθετες απόψεις τόσο από φιλοσοφικά ρεύματα (Πλάτωνας), όσο και από οικονομολόγους (βλ.Marx και John Stuart Mill, παρόλο που ο δεύτερος είναι ένας από τους πατέρες της ωφελιμιστικής σχολής μαζί με τον Bentham) στο πέρας των αιώνων. Ωστόσο, τέτοιου είδους θεωρήσεις δείχνουν να χάνουν την μάχη σε σχέση με την κυρίαρχη κοσμοθεωρία και για αυτό γεννάται η ανάγκη αναβίωσης τους.
Οι υπέρμαχοι του αντιλόγου, λοιπόν, πιστεύουν ότι το άτομο έχει αλτρουιστικές πτυχές και ενδιαφερόμενο για το κοινό καλό, δεν σταματάει να βρίσκει ευχαρίστηση πέραν της κάλυψης των σημερινά αποδεκτών αναγκών. Ας πάρουμε για αρχή την σκοπιά της διαλεκτικής, δηλαδή του ότι ο άνθρωπος όντας ον που προκειμένου να φτάσει στην απόλυτη προσωπική χειραφέτηση χρειάζεται να συμπορευθεί συλλογικά. Αυτό, φυσικά, με βάση αυτήν την οπτική είναι απαραίτητο προκειμένου να εξελιχθεί και να απαλλαχθεί από τα κτηνώδη χαρακτηριστικά του. Η παραπάνω λογική παραγωγή είναι ολοφάνερο πως οδηγεί σε ασυμβατότητα κινήτρων. Ύστερα ας δούμε την σκοπιά της πλατωνικής θεωρίας που ισχυρίζεται πως ο άνθρωπος προκειμένου να τελέσει το έργο του, πρέπει να ανακαλύψει τον αθάνατο Εαυτό του. Το παραπάνω, όπως και με την πρώτη περίπτωση έχει ως προαπαιτούμενο την κοινωνική συσπείρωση προκειμένου να μπορέσει να ενσαρκωθεί το απόλυτο κατά Πλάτωνα Αγαθό. Με βάση τα παραπάνω ρεύματα φαίνεται πως κρίνεται αναγκαία όχι μόνο η κοινωνική συνεύρεση αλλά και η κοινωνική ευημερία και συλλογική ανύψωση προκειμένου το άτομο να ευημερεύσει. Έτσι φαίνεται πως εμφανίζονται προαπαιτούμενα προκειμένου να υπάρξει ουσιαστική και σφαιρική ατομική μεγιστοποίηση χρησιμότητας όπως θα λέγαμε σε οριακούς όρους. Μεταβλητή που θεωρείται στατιστικά ασήμαντη στην επικρατούσα νεοκλασική θεώρηση περί ιδανικού ατόμου. Οπότε η υπενθύμιση της ανάγκης αμφισβήτησης μιας τέτοιας υπόθεσης περί απόλυτης εγωκεντρικότητας, είναι πιο βάσιμη από ποτέ.
Η λύση του αναγεννησιακού ανθρώπου
Από την άλλη ο αναγεννησιακός άνθρωπος, που πιο κοντά από ποτέ λένε ότι το ιδεώδες του ενσαρκώθηκε στην περίπτωση του Leonardo da Vinci, εμπεριέχει ακράδαντα το στοιχείο της ολιστικής συνείδησης και κατανοεί πόσο εγγενής είναι η συλλογική ευημερία σε κάθε επίπεδο. Oπότε, αναμενόμενα συμπεριλαμβάνεται και η κάλυψη των απαραίτητων υλικών αγαθών η οποία απαιτεί την οικονομική ευημερία της κοινωνίας. Η ευημερία τόσο σε προσωπικό, υλικό και οικονομικό, όσο και σε συλλογικό, υλικό και οικονομικό επίπεδο επιτυγχάνεται με την ορθή και συνετή χρήση του κοινωνικοπολιτικού εργαλείου που ονομάζεται οικονομική επιστήμη και γεννήθηκε για να τελέσει ακριβώς αυτό το έργο.
Ωστόσο, ο homo universalis ως πρότυπο ωθεί τον άνθρωπο να ασχοληθεί με τις τέχνες και τις επιστήμες σε σφαιρικό επίπεδο, να σπάσει τα όρια της πεπερασμένης ύπαρξης του, να βαδίσει το δύσβατο και ανηφορικό μονοπάτι της ατραπούς μαθητείας του και να αφοσιωθεί στο αέναο κυνήγι κατανόησης της αλήθειας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τον άμεσο περιορισμό του μαξιμαλισμού αναγκών απόκτησης υλικών αγαθών (αφού αν αφοσιωθεί εκεί δεν θα μπορέσει να αξιοποιήσει ποιοτικά τον χρόνο του στα παραπάνω ζητήματα). Κάτι που αναπόφευκτα προκύπτει από την μάχη για ολοκληρωτικό κορεσμό και είναι αδιάσπαστο χαρακτηριστικό από την σύνθεση του homo economicus. Έτσι μπορεί να φαίνεται αναπάντεχα πως θα έπρεπε αν λειτουργούσε ως οικονομικό πρότυπο ο homo universalis, πολλοί τομείς της παραγωγής να ήταν αχρείαστοι για την κοινωνική ευημερία με αποτέλεσμα να αυξηθούν τα ποσοστά ανεργίας και αυτό με την σειρά του να θέσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού ανήμπορο να επιβιώσει. Ωστόσο εδώ υπάρχουν χιλιοειπωμένες απόψεις περί επαναπροσδιορισμού του τρόπου αναδιανομής του πλούτου με σκοπό μια δικαιότερη και πιο ωφέλιμη σε κοινωνικό επίπεδο κατανομή του, τόσο από ιδεαλιστικά όσο και από υλιστικά φιλοσοφικά ρεύματα. Μια ικανή και εφαρμόσιμη εναλλακτική είναι η αρχή καλύψεως των αναγκών, αλλά με ίσως κάποια λιγότερο υποκειμενικά κριτήρια μέχρι να υπάρξει ένας εσωτερικός ηθικός επαναπροσδιορισμός των ατόμων ο οποίος θα καθιστούσε τα άτομα ικανά να πράξουν ορθά χωρίς να χρειάζονται πλέον κρατικές ή κοινωνικές παρεμβάσεις. Έτσι, δεν θα υποπέφτουν σε πειρασμό κατανάλωσης περισσότερων από των αναγκαίων αγαθών. Κάτι τέτοιο έρχεται ενάντια στην σημερινή αρχή περί αμοιβής της εργασίας και ίσως είναι ένα πιο ωφέλιμο σκεπτικό για την αναδιανομή του πλούτου στην κοινωνία, καθώς έτσι τα άτομα θα είχαν καλύψει τις υλικές ανάγκες τους και θα ασχολούνταν με τα ζητήματα που θα τους έθετε το πρότυπο του homo universalis.
Συνεπώς η κοσμοθεώρηση του homo universalis ερχόμενη σε σύγκριση με εκείνη του homo economicus όσον αφορά την έλλειψη ενδιαφέροντος περί συλλογικής ευημερίας, φαίνεται να υπερέχει. Αυτό συμβαίνει καθώς συμπεριλαμβάνει τις περισσότερες – αν όχι όλες – από τις πτυχές της ανθρώπινης επιδίωξης οπότε ίσως θα έπρεπε να προτιμάται ως πρότυπο οικονομικής συμπεριφοράς όσον αφορά την θέση αυτή.
Ο αξιολογικά ουδέτερος homo economicus
Τώρα όσον αφορά το ζήτημα περί ελλείψεως ηθικής βάσης του homo economicus. Από το δαιμόνιο του Σωκράτη μέχρι και το φροϋδικό υπερεγώ, η ύπαρξη μιας εσωτερικής ανεπηρέαστη κρίσης στην ανθρώπινη φύση περί του τι είναι σωστό ή λάθος φαίνεται να εμφανίζεται από αρχαιοτάτων χρόνων. Αυτή η λειτουργία θεωρείται υπαίτια της ηθικής ικανοποίησης σε περίπτωση ορθής δράσης ή τύψεων και μεταμέλειας σε εκείνη της μη ορθής. Αυτός ο μηχανισμός της ανθρώπινης συνείδησης έχει αποτρέψει πολλές φορές την ανθρωπότητα από την πλήρη κατάρρευση σε περιόδους πνευματικών μεσαιώνων, όντας σε υπερλειτουργία από μειοψηφίες όπου λειτουργούν ως σωσίβιες λέμβοι και διασφαλίζουν την παραμονή των ηθικών αξιών στην επιφάνεια . Από την αντίπερα όχθη, έχει λειτουργήσει ως φάρος σε περιόδους Αναγέννησης για το πώς η ανθρωπότητα θα βαδίσει την εξελικτική πορεία της.
Ωστόσο αν κάποιος είναι υπέρμαχος της γραμμικής εξελικτικής προόδου και όχι της κυκλικότητας της ιστορίας εύκολα θα μπορούσε να διαψεύσει την ανάγκη για ηθικές σταθερές αφού ο κόσμος μεταβάλλεται και προχωρά μέσω των αρνήσεων και των αντιθέσεων. Παρ’ όλα αυτά, με την απόρριψη ανάγκης ενός ηθικού επαναπροσδιορισμού του προτύπου οικονομικής συμπεριφοράς του ατόμου, προσβάλλεται η υπόθεση περί ενδιαφέροντος της συλλογικής ευημερίας που επιχειρήθηκε να αποδειχθεί πως υφίσταται στην ανθρώπινη υπόσταση παραπάνω. Αυτό συμβαίνει καθώς το άτομο επιχειρώντας να μεγιστοποιήσει την χρησιμότητα του θα κοιτάξει να αποκτήσει τα αγαθά που τον ενδιαφέρουν με γνώμονα την ελαχιστοποίηση του κόστους. Οπότε αν ένα αγαθό παρέχεται με τιμή Α από την επιχείρηση 1 και με τιμή Β από την επιχείρηση 2 και Α>Β ,τότε χωρίς κανέναν άλλον γνώμονα παρά μόνο την την τιμή του αγαθού, ο ακόλουθος του προτύπου homo economicus θα αγοράσει το αγαθό από την επιχείρηση 2. Ωστόσο τι συμβαίνει αν τίθεται θέμα περί ανήθικων μέσων επίτευξης ελαχιστοποίησης κόστους παραγωγής και συνάμα και τελικής τιμής του αγαθού από την επιχείρηση 2, όπως για παράδειγμα έλλειψη ενσήμων, μη αποπληρωμή υπερωριών ή ακόμα και παιδική εργασία; Το άτομο συνεχίζει να αγοράζει από την επιχείρηση 2. Μια τέτοιου είδους λογική δεν επιτρέπει την επίτευξη της συλλογικής ευημερίας καθώς οι επιχειρήσεις προκειμένου να εξαλείψουν τον ανταγωνισμό και να γίνουν ελκυστικότερες στα μάτια των αγοραστών, πολλές φορές ίσως προβαίνουν σε ανήθικες πρακτικές. Αυτό καθιστά το εργατικό δυναμικό ανήμπορο να ανυψωθεί σφαιρικά και ουσιαστικά λόγω υπερεργασίας και κόπωσης(ένας από τους λόγους όπου δεν υφίσταται ο όρος προλεταριακή τέχνη), με αποτέλεσμα να προβαίνει σε κατάστασης επιβίωσης σε κάθε επίπεδο ύπαρξης ,πνευματικής ή υλικής. Αυτό έχει ως απόρροια ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού να μένει ανεκμετάλλευτο όσον αφορά το ουσιαστικό έργο που πρέπει να τελεσθεί είτε τα κίνητρα είναι ιδεαλιστικά, είτε υλιστικά, αφού σίγουρα μέσα στο εργατικό δυναμικό εμπεριέχονται άτομα όπου θα ήταν πιο χρήσιμα για την κοινωνία σε τομείς πνευματικής εργασίας. Με βάση αυτού του είδους την θέση και με νεοκλασικούς όρους θα μπορούσε να λεχθεί πως υπάρχει απώλεια κοινωνικής ευημερίας και έλλειψη αποτελεσματικότητας.
H διαφορά του homo universalis
Στην αντίπερα όχθη, ο στιβαρός ηθικός πυρήνας που είναι απαραίτητος για την άνθιση του homo universalis δεν επιτρέπει στο άτομο να πράξει ιδιοτελώς, καθώς αυτό παραβαίνει τα βασικά δομικά χαρακτηριστικά του. Αντιθέτως στοχεύει στην πλήρη και συλλογική ευημερία η οποία προκειμένου να επιτευχθεί χρησιμοποιούνται εξίσου ενάρετες πρακτικές. Ειδικότερα, με βάση την εφαρμογή της αρχής καλύψεως των αναγκών, η ποσότητα και ποικιλία των αγαθών που θα πρέπει να παράγονται είναι δεδομένη. Οπότε άμεσα ορίζεται και το απαιτούμενο εργατικό δυναμικό που χρειάζεται για την παραγωγή αυτών, καθώς και οι ώρες εργασίας αυτού. Ύστερα, ακολουθώντας το πλατωνικό μοντέλο παραγωγικής δομής, αφού ο καθένας από το εργατικό δυναμικό οριστεί με βάση τις δεξιότητες του σε ανάλογες θέσεις παραγωγής, το υπόλοιπο μέρος του πληθυσμού θα ασχολείται με πνευματικές εργασίες. Αυτό ωστόσο δεν αναιρεί την ύπαρξη κινητικότητας ανάμεσα στις θέσεις ή τον συχνό επαναπροσδιορισμό αυτών. Το τελευταίο θα γίνεται με βάση την εσωτερική εργασία που καταλαμβάνει κάθε άτομο προκειμένου να ανελιχθεί και γενικότερα τα χαρακτηριστικά που ενδέχεται να εκδηλώσει. Με το τελευταίο σχόλιο αποφεύγεται και οποιαδήποτε παρανόηση περί προκαθορισμένων ή αδιάλλακτων ρόλων.
Γενικές σκέψεις και επίλογος
Εν κατακλείδι, φαίνεται να υπάρχει μια εγγενής ανάγκη για στηλίτευση των υπαρχόντων παραδοχών και θέσεων οι οποίες είναι αναμενόμενο πως αν ακολουθηθούν πιστά θα οδηγήσουν στα ανάλογα αποτελέσματα. Αυτά δεν είναι άλλα από την παρεκτροπή από τον ουσιαστικό ανθρώπινο σκοπό που είναι η ανασήκωση του πέπλου της αλήθειας. Ωστόσο, δεν θα θέλαμε να υπονομευθεί έως ένα βαθμό η σημαντικότητα τους και το έργο που έχουν τελέσει στην ανάπτυξη του τεχνολογικού τομέα και του αυτοματισμού διαδικασιών που κάθε άλλο παρά απλές ήταν στο παρελθόν. Παρ’ όλα αυτά, η αμφισβήτηση είναι ο μόνος και ικανός τρόπος να αποφευχθεί η στασιμότητα καταστάσεων σε έναν κόσμο που η δυναμικότητα είναι κύριο γνώρισμα του. Ο ορίζοντας της ανθρώπινης ζωής συχνά πλανεύει τα όντα και τα κάνει να παίρνουν αυθαίρετα μη υπαρκτές σταθερές. Το ίδιο συμβαίνει και με την περίπτωση της μικροοικονομικής θέσης περί προτύπου οικονομικής συμπεριφοράς και κοσμοθεώρησης του ατόμου. Άρα χρέος της ίδιας της οικονομικής επιστήμης είναι να αυτοαμφισβητείται μέσω εμπειρικών ελέγχων για τις επιλογές της και να αναρωτιέται συνεχώς προκειμένου να συνεχίσει να επιτελεί το έργο της. Οι σταθερές πάνω στις οποίες βασίζει αυτό το ιδανικό είναι καθολικές αλήθειες ή απλά θέσεις που φιλτράρονται από τον χωροχρόνο που υπάρχουν και δρουν τα υποκείμενα, οι οποίες μακροπρόθεσμα οδηγούν σε αμφισβητήσιμη ουσιαστική ωφελιμότητα για το κοινωνικό γίγνεσθαι;
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
http://ikee.lib.auth.gr/record/131116/files/GRI-2013-9898.pdf
https://theanarchistlibrary.org/library/michail-bakunin-the-paris-commune-and-the-idea-of-the-state
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0921800900002160
I loved as much as you will receive carried out right here The sketch is tasteful your authored subject matter stylish nonetheless you command get got an edginess over that you wish be delivering the following unwell unquestionably come further formerly again as exactly the same nearly very often inside case you shield this hike
Wonderful web site Lots of useful info here Im sending it to a few friends ans additionally sharing in delicious And obviously thanks to your effort
This entrance is phenomenal. The splendid substance displays the maker’s dedication. I’m overwhelmed and anticipate more such astonishing posts.
I loved as much as youll receive carried out right here The sketch is tasteful your authored material stylish nonetheless you command get bought an nervousness over that you wish be delivering the following unwell unquestionably come more formerly again since exactly the same nearly a lot often inside case you shield this hike
Simply wish to say your article is as amazing The clearness in your post is just nice and i could assume youre an expert on this subject Well with your permission let me to grab your feed to keep updated with forthcoming post Thanks a million and please carry on the gratifying work
Hello, I thought you had looked at my blog, so I came back to say hello. Since I’m trying to improve my website, I suppose I can use some of your advice.