Ουρανία Κ. Τσάνταλη, Φοιτήτρια Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
Η ιστορική αναφορά στη πετρελαϊκή βιομηχανία κρίνεται απαραίτητη, με σκοπό τόσο την κατανόηση του παρελθόντος και των συνθηκών που οδήγησαν στη διαμόρφωση της σημερινής οικονομικής πραγματικότητας, όσο και της πιθανής πρόβλεψης των μελλοντικών εξελίξεων. Ο έλεγχος του πετρελαίου και η τιμή του στις διεθνείς αγορές είναι υψίστης γεωπολιτικής σημασίας και έχει ευρύτατες επιπτώσεις σε πολλαπλούς τομείς της κοινωνίας.
Πρώτο Πετρελαϊκό Σοκ
Το πρώτο πετρελαϊκό σοκ εκτυλίχθηκε από τον Οκτώβριο του 1973 έως τον Μάρτιο του 1974 και είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον τέταρτο αραβοϊσραηλινό πόλεμο, γνωστό ως πόλεμο Γιόμ Κιπούρ. Ειδικότερα, το Ισραήλ κατά την ημέρα της μεγαλύτερης εβραϊκής γιορτής του Εξιλασμού (το εν λόγω Γιόμ Κιπούρ) δέχτηκε επίθεση από τη Συρία και την Αίγυπτο, δημιουργώντας ρήγμα στη Μέση Ανατολή. Τα μέλη του Οργανισμού Αραβικών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών (ΟΑΠΕΚ) σχημάτισαν εμπάργκο πετρελαίου, ώστε να πιέσουν τη Δύση και κατά επέκταση το Ισραήλ, με σκοπό να υποστηρίξουν σε διπλωματικό επίπεδο την Αίγυπτο και τη Συρία. Η τιμή του πετρελαίου μετατοπίστηκε από 4,31 σε 10,11*. Μία συνολική αύξηση +134,5% μέσα σε μερικούς μήνες.
Στη σύγχρονη παγκόσμια ιστορία όπου ο καταναλωτικός και επιχειρηματικός κόσμος ήρθε για πρώτη φορά αντιμέτωπος με την έναρξη μιας πετρελαϊκής κρίσης, η οικονομική ανάλυση δοκιμάστηκε, αμφισβητήθηκε και αναγκάστηκε να εκσυγχρονίσει τις θεωρίες της. Η έως τότε παγιωμένη άποψη, ότι η ζήτηση καθορίζει τη προσφορά ανατράπηκε και η προσφορά καθόριζε τη ζήτηση, ανοίγοντας δρόμο για τη μελέτη ενός νέου ερευνητικού πεδίου όπου η ζήτηση σε συνδυασμό με τη προσφορά διαμορφώνουν την ισορροπία στην οικονομία.
Δεύτερο Πετρελαϊκό Σοκ
Το δεύτερο πετρελαϊκό σοκ χρονολογείται από τον Απρίλιο 1979 έως και τον Ιούλιο 1980 και πυροδοτήθηκε από την Ιρανική Επανάσταση (1978). Η αιτία αυτής της κοινωνικής ανασυγκρότησης, ήταν οι οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν στη χώρα. Την περίοδο του 1960 το Ιράν διανύει μια περίοδο άνθησης και οικονομικής ανάπτυξης, αλλά παράλληλα συνοδεύεται από τη διόγκωση των εξόδων και των υποχρεώσεων. Μία δεκαετία μετά -του 1970- η βασική πηγή του εθνικού εισοδήματος ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την βιομηχανία του πετρελαίου, καθώς το Ιράν ήταν πλούσιο σε φυσικούς πόρους. Ωστόσο, η ασταθής κατανάλωση πετρελαίου από τη Δύση επέφερε οικονομικές διακυμάνσεις στο εσωτερικό της χώρας, που συνοδεύτηκαν από την ύπαρξη πληθωριστικών τάσεων, οι οποίες αντικατοπτρίστηκαν στο βιοτικό επίπεδο των Ιρανών. Σύντομα, οι διαδηλώσεις διαμαρτυρίας κατά του σάχη και της διακυβέρνησης του, έγιναν το επίκεντρο της προσοχής των ανθρώπων και των μέσων ενημέρωσης σε ολόκληρο τον κόσμο, καθώς ήταν η περίοδος που ανατράπηκε η εγχώρια μοναρχία 2.500 ετών.
Την Ιρανική Επανάσταση ακολούθησε ο Πόλεμος μεταξύ Ιράν – Ιράκ, το 1980, ο οποίος κράτησε οκτώ χρόνια. Ως νικητής αναδείχθηκε το Ιράκ, ωστόσο είναι αυταπόδεικτο ότι αποδυναμώθηκαν οικονομικά και οι δύο χώρες. Κατά τη περίοδο της ιρανικής επανάστασης (1979) μειώθηκε η εγχώρια παραγωγή πετρελαίου της χώρας, με αποτέλεσμα να μειωθεί και η παραγωγή αργού πετρελαίου κατά 7% παγκοσμίως. Ένα χρόνο μετά ο πόλεμος Ιράν – Ιράκ επέφερε επιπλέον μειώσεις στη παραγωγή, διαταράσσοντας την ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης.
Ο συνδυασμός της Ιρανικής Επανάστασης και του Πολέμου Ιράν – Ιράκ πυροδότησαν μια κρίση μετατοπίζοντας συνολικά τη τιμή του πετρελαίου από 15,85 σε 39,50*. Μια αύξηση της τάξεως +149,2%.
Πρώτος Πόλεμος στον Κόλπο
Ο πόλεμος στον Κόλπο διεξήχθη από τον Ιούλιο έως τον Νοέμβριο του 1990. Τοποθετείται χρονολογικά δύο χρόνια μετά το τέλος του πολέμου Ιράν – Ιράκ, σε μια διαπραγματευτική περίοδο για την ειρήνη της περιοχής. Ωστόσο, στο μέτωπο του Ιράκ, ο Σαντάμ Χουσεΐν προσάπτει ευθύνες στο Κουβέιτ για εξόρυξη αργού πετρελαίου κατά μήκος των κοινών τους συνόρων, απαιτεί το σβήσιμο χρέους τους ύψους 30 δις δολαρίων και κατηγορεί Κουβέιτ – Σαουδική Αραβία για συνεργασία με σκοπό τη διατήρηση χαμηλών τιμών πετρελαίου προς όφελος της Δύσης.
Ο πόλεμος ξεκίνησε με την εισβολή του Ιράκ στο Κουβέιτ. Άμεσα στο διεθνές προσκήνιο σχηματίστηκε συνασπισμός 35 χωρών, με επικεφαλής τις ΗΠΑ, κατά του Ιράκ με σκοπό την απελευθέρωση του Κουβέιτ. Αποτέλεσμα του πολέμου ήταν η αύξηση της τιμής του πετρελαίου από 18,63 σε 32,40*. Μια αύξηση της τάξεως +73,4%.
Ασιατική Οικονομική Κρίση
Τοποθετείται χρονολογικά μεταξύ Ιανουάριου 1997 – Δεκέμβριου 1998 και οφείλεται σε ένα ντόμινο νομισματικών υποτιμήσεων. Ξεκίνησε με την οικονομική κατάρρευση του νομίσματος της Ταϊλάνδης (μπατ), η οποία επιβαρυνόταν με εξωτερικό χρέος. Πιο συγκεκριμένα, ξένοι επενδυτές εφάρμοζαν τη στρατηγική carry trade, που χρησιμοποιείται ευρέως στην αγορά συναλλάγματος, δηλαδή δανείζονταν (χρηματοδοτούνταν) από τις τράπεζες με χαμηλό επιτόκιο και χρησιμοποιούσαν τα κέρδη για να επενδύσουν (χρηματοδοτήσουν) σε περιουσιακά στοιχεία που αποδίδουν υψηλότερο επιτόκιο. Όταν αποφάσισαν να αποχωρήσουν από την Ταϊλάνδη έκαναν στοχευμένη επίθεση στο νόμισμα της με σκοπό την αποδυνάμωση του.
Η κρίση εξαπλώθηκε με την κατάρρευση των νομισμάτων του μεγαλύτερου μέρους της Νοτιοανατολικής Ασίας (Ινδονησία, Χονγκ Κονγκ, Μαλαισία, Φιλιππίνες, Σιγκαπούρη, Ταιβάν), της Νότιας Κορέας και της Ιαπωνίας. Συνεπώς υποχώρησε η ισοτιμία με το δολάριο, οι χρηματιστηριακές αγορές αυτών των χωρών κατέρρευσαν και αυξήθηκε το ιδιωτικό τους χρέος. Επιπλέον, προκλήθηκαν φόβοι για παγκόσμια οικονομική κρίση λόγω της μετάδοσης, στην οποία παρενέβη το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) με τη παροχή δανείων ώστε να εξυπηρετηθούν τα χρέη. Παγκόσμια συνέπεια, από τη μείωση της ζήτησης, ήταν η πτώση των τιμών του πετρελαίου από 25,17 σε 11,28*, μια μείωση της τάξεως 55,1%.
Τρίτο Πετρελαϊκό Σοκ
Διήρκησε μια πενταετία από τον Δεκέμβριο 2003 έως τον Ιούνιο 2008, καθώς από πολλούς θεωρείται η πιο ισχυρή πετρελαϊκή κρίση στη παγκόσμια ιστορία. Ο Οργανισμός Εξαγωγών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών (ΟΠΕΚ) έθεσε «οροφή» παραγωγής η οποία εξυπηρετούσε τη κερδοσκοπία του καθώς προερχόταν από μια περίοδο που είχε εμφανίσει ζημίες. Παράλληλα η εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ (Μάρτιος 2003) δημιούργησε αβεβαιότητες στον εφοδιασμό, οι οποίες οξύνθηκαν από την αυξημένη ζήτηση των αναδυόμενων οικονομιών και πιο συγκεκριμένα της Ασίας και της Κίνας.
Η κατηγορηματική άρνηση για αύξηση της παραγωγής είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ελλειμματικής ζήτησης στην αγορά και την εκτόξευση των τιμών, οι οποίες κινήθηκαν από 32,15 σε 133,95*, μια πρωτοφανής μεταβολή +316,6%.
Χρηματοπιστωτική Κρίση 2008 – 2009
Καταγράφηκε στο διάστημα 2008–2009 και αντικατοπτρίζει μια παγκόσμια ύφεση. Ταυτίζεται με τη κατάρρευση της Lehman Brothers η οποία κλόνισε την εμπιστοσύνη των καταθετών στο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Η πτώχευση μιας, εκ των μεγαλύτερων, επενδυτικών τραπεζών των ΗΠΑ έθεσε για πρώτη φορά στη παγκόσμια οικονομική συζήτηση τον κίνδυνο φερεγγυότητας δημιουργώντας την ανάγκη για μέτρα ασφαλείας τα οποία εφαρμόζονται μέχρι και σήμερα.
Γενεσιουργός αιτία ήταν η αγορά ακινήτων των ΗΠΑ, η οποία αποτελούσε μια φούσκα που τελικά έσκασε. Η αυξημένη ζήτηση αγοραστικής δραστηριότητας, οδήγησε τις τράπεζες να αυξήσουν τις σημερινές απαιτήσεις τους, με σκοπό την περαιτέρω ενίσχυση των μελλοντικών τους εσόδων. Ενώ έπαιρναν το χρέος τους και το πουλούσαν αλλού, οι εταιρείες αξιολόγησης το βαθμολογούσαν ικανοποιητικά χωρίς αυστηρό έλεγχο των δανειοληπτών και της δυνατότητας αποπληρωμής τους. Οι τράπεζες χορηγούσαν δάνειο το 125% της αξίας του ακινήτου, δηλαδή 1/4 περισσότερο, ακόμα και στους ανέργους.
Στο γενικότερο κλίμα η οικονομία εισέρχεται στο στάδιο της ύφεσης, που χαρακτηρίζεται από εκτεταμένη ανεργία, έλλειψη επενδύσεων και ανεπαρκή ζήτηση καταναλωτικών αγαθών. Η βουτιά στη ζήτηση οδήγησε στη κατάρρευση των τιμών του πετρελαίου από 133,95 σε 39,16*. Μια μείωση -70,7%.
Τέταρτο Πετρελαϊκό Σοκ
Χρονολογείται μεταξύ Δεκέμβριου 2010 – Φεβρουάριου 2011 και προκλήθηκε από μαζικές εξεγέρσεις στις χώρες της Β. Αφρικής, με αφετηρία τη Τυνησία, σηματοδοτώντας μια περίοδο που ονομάστηκε «Αραβική άνοιξη». Οι διαμαρτυρίες είχαν στόχο τη προάσπιση της δημοκρατίας, την οικονομική βελτίωση και τη πολιτική διαφάνεια, η οποία απειλούνταν από τα παγιωμένα αυταρχικά καθεστώτα.
Τον κοινωνικό αναβρασμό που επικρατούσε έρχεται να πυροδοτήσει και η δυσμενής οικονομική πραγματικότητα δημιουργώντας ένα εκρηκτικό κοκτέιλ. Οι αραβικές χώρες μαστίζονταν από την ανεργία και την αύξηση των σιτηρών, την οποία προσπάθησε να ελέγξει η συριακή κυβέρνηση μέσω μειώσεων φόρων. Ωστόσο τα κερδοσκοπικά κίνητρα των ιδιωτών επηρέασαν την ισορροπία της αγοράς και τελικά αύξησαν τις τιμές των τροφίμων κατά 30% εντός ενός μήνα. Η τιμή του πετρελαίου έφτασε 119,79* στις 24/02, σημειώνοντας την υψηλότερη τιμή από τον Αύγουστο του 2008.
ΣΧΟΛΙΑ:
*δίνεται η τιμή του πετρελαίου δολάριο ανά βαρέλι
Βιβλιογραφία
- Γιώργος Μουρμούρης (2023), Πετρέλαιο: Ο πόλεμος Ισραήλ – Χαμάς και η κρίση του 1973 – Διδάγματα από το παρελθόν, ot.gr, Διαθέσιμο από: https://www.ot.gr/2023/10/12/energeia/petrelaio/petrelaio-o-polemos-israil-xamas-kai-i-krisi-tou-1973-didagmata-apo-to-parelthon/
- Αντώνης Ντούμας (2022), Η κρίση των «ασιατικών τίγρεων» (1997), offlinepost.gr, Διαθέσιμο από: https://www.offlinepost.gr/2022/08/17/i-krisi-ton-asiatikon-tigreon/
- Justin Fox (2021), Οι οικονομικές επιπτώσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, 20 χρόνια μετά, σε 10 γραφήματα, capital.gr, Διαθέσιμο από: https://www.capital.gr/bloomberg-view/3581242/oi-oikonomikes-epiptoseis-tis-11is-septembriou-20-xronia-meta-se-10-grafimata/
- Κώστας Ράπτης (2013), Τι ήταν εντέλει αυτό που αποκλήθηκε ‘’Αραβική Άνοιξη’’;, capital.gr, Διαθέσιμο από: https://www.capital.gr/epikairotita/1838705/ti-itan-entelei-auto-pou-apoklithike-arabiki-anoixi/
